رصدخانه مراغه زماني از مشهورترين رصدخانه هاي اسلامي بوده كه آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته بود. روي تپه‌ اي در غرب مراغه در نزديكي دو روستا به نام‌ هاي طالب‌ خان و حاجي‌ كرد قرار داشته‌ است كه درياچه اروميه را مي‌توان از دور دست از آنجا ديد. متاسفانه امروزه تنها پي هاي بخش هاي مختلف رصدخانه و بخشي از سدس سنگي آن باقي مانده است.

در روزگاري كه هنوز خبري از تلسكوپ و دوربين هاي نجومي نبود، خواجه نصيرالدين طوسي رصدخانه اي را بنا كرد كه سال ها به عنوان پيشرفته ترين رصد خانه جهان شناخته مي شد. رصدخانه مراغه در مجموعه تاريخي افلاك نما براي مطالعات فصلي و نجومي دانشمندان ايراني بنا شد .

سال 657 هجري در دوره هلاكوخان رصدخانه مراغه زير نظر خواجه نصير الدين طوسي فيلسوف و رياضيدان و منجم بزرگ دوره ايلخاني و با همراهي عده اي از فضلا و دانشمندان در شهر مراغه بنا شد. ساختمان اصلي اين رصدخانه به شكل برجي استوانه اي ساخته شده بود. اين رصدخانه كتابخانه‌ اي شامل ۴۰۰ هزار جلد كتاب و ابزارهاي اخترشناسي دارد. هولاكوخان براي نگهداري اين سازمان پژوهشي موقوفه‌ هاي ويژه‌اي در نظر گرفت.  در سال هاي اخير گنبدي براي حفاظت از بقاياي اين بناي ارزشمند بر روي بخشي از آن ساخته شده است.

در آن زمان رصدخانه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و يك سازمان علمي گسترده بود كه بيش‌تر شاخه‌هاي دانش درس داده مي‌شد و مشهور ترين دانشمندان آن عصر در آن‌ جا گرد هم آمده بودند. همچنين در آن دوره ارتباط علمي ايران و چين به‌ دليل استيلاي مغولان بر هر دو سرزمين برقرار شده‌ بود، دانشمندان چيني در اين مركز فعاليت داشتند.علاوه بر اين، فيلسوف و فرهنگ‌ نامه‌ نويس مسيحي به نام ابن‌ العبري در رصدخانه مراغه به تدريس كتاب‌ هاي اصول اقليدوس و المجسطي بطلميوس مشغول بود.

برج مركزي كه وسيعترين فضاي كشف شده را تشكيل مي دهد قطري به اندازه 22 متر دارد ضخامت ديوار آن 80 سانتيمتر مي باشد. فضاي داخلي آن شامل يك راهرو و 6 اطاق مي شود كه 4 اطاق مستطيلي شكل و 2 اطاق ديگر كه در سمت شمال و جنوب قرار گرفته‌اند شكل هندسي ندارند.

در جوار رصدخانه، سرايي عالي براي استفاده خواجه و منجمين ساخته شده و مدرسه علميه اي جهت استفاده طلاب دانشجو نيز احداث گرديده بود. اين كارها مدت 13 سال به طول انجاميد، تا اينكه هلاكو درگذشت.با اين حال  خواجه تا آخرين دقايق عمر خود تلاش نمود كه آن رصدخانه و كتابخانه از بين نرود و خللي در كار آنجا رخ ندهد و تقويم و زيج ايلخاني حاصل اين تلاش بي وقفه بوده است. اما امروزه از بزرگ ترين مركز علمى منطقه، تنها قسمت هاى كوچكى بر بلنداى تپه مشرف به  شهر مراغه باقيمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با كاوش هايى كه به سرپرستى دكتر پرويز ورجاوند انجام شد باقيمانده هاى اين بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدي بزرگ به جهت حفظ بناهاي باقيمانده بر روي آن قرار داده شده كه ظاهرا به صورت نمايشگاه نيز از آن استفاده ميشود

خواجه نصيرالدين طوسي «زيج ايلخاني» را از روي رصدهاي انجام ‌شده در رصدخانه مراغه تدوين كرده ‌است. زيج ايلخاني سده‌ها از اعتبار خاصي در بسياري از سرزمين‌هاي آن زمان – از جمله در چين – برخوردار بوده ‌است و در سال ۱۳۵۶ ميلادي (۳۰۰ سال پس از مرگ طوسي) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قديمي‌ ترين نسخه اين زيج در كتابخانه ملي پاريس نگهداري مي‌ شود.

رصد خانه مراغه، كه اين روزها آثار كمي از آن به جا مانده است، يادگاري از دوران طلايي علم و فرهنگ ايران در دنيا به حساب مي آيد و در برپايي آن شخصيت هاي بزرگي مثل علامه قطب الدين فخرالدين مراغي، محي الدين مغربي، علي بن محمود نجم الدين الاسـطرلابي و ديگر بزرگان آن روزگار شركت داشته اند.

رصدخانه مراغه كه اين روزها به عنوان يك اثر تاريخي و جاذبه گردشگري شناخته مي شود، مهم ترين كاركرد را در دنياي نجوم آن روزگار داشته است. سال ها بعد، قوبيلاي قاآن امپراطور چين و برادر هلاكو خان كارشناساني براي آموزش و الگو برداري از رصدخانه مراغه به اين شهر فرستاد تا طراحي اوليه اين رصدخانه را كپي برداري كرده و بعد از مراجعت به چين رصدخانه اي با همين الگو بسازند. علاوه بر اين، گفته مي شود كه رصدخانه هاي سمرقند، استانبول و هند از روي رصدخانه مراغه ساخته شده اند.

براي ديدن اين رصدخانه، بايد به شهرستان مراغه در 147كيلومتري جنوب تبريز سري بزنيد و آن را در زير در گنبد سفيد رنگي كه براي محافظت از بقاياي آن ساخته شده، ببينيد.

منبع: سايت راهنماسفر